Κάρλο Μ. Τσιπόλα, Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας, μτφ. Γιάννος Πολυκανδριώτης, εκδ. Κέδρος, 2012
Τα τελευταία χρόνια συνηθίζω να μελετώ πολλά βιβλία ταυτόχρονα. Αυτόν τον καιρό διαβάζω παράλληλα τέσσερα βιβλία και χθες, εκτάκτως, στην κυριολεξία ρούφηξα το δοκίμιο του Carlo M. Cipolla για την ανθρώπινη ηλιθιότητα, η οποία αποτελεί εμπόδιο για την ευτυχία. «Ο ηλίθιος άνθρωπος είναι το πιο επικίνδυνο είδος ανθρώπου», καταλήγει ο συγγραφέας του πνευματώδους και πρωτότυπου αυτού δοκιμίου που έχει -απολύτως δικαιολογημένα κατά τη γνώμη μου- τρελές πωλήσεις. Πως να σωθεί κανείς από τους ηλίθιους και την ηλιθιότητα; Με χιούμορ, ίσως;
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Συγγραφέας ο Κάρλο Μ. Τσιπόλα (1922-2000), Ιταλός ιστορικός της οικονομίας, γνωστός και για τις μελέτες του για τον υπερπληθυσμό. Όπως αναφέρεται στην αρχή του βιβλίου, στο σημείωμα του εκδότη, «”Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας” γράφτηκαν αρχικά στα αγγλικά και εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1976 ιδιωτικά, σε
περιορισμένο αριθμό αντιτύπων, με την ασυνήθιστη εκδοτική επωνυμία “Μad Millers” (τρελοί μυλωνάδες)». Μόλις το 1988 κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα Ιταλικά με τον τίτλο Αllegro ma non troppo –που είναι μουσικός όρος και σημαίνει «κεφάτα ή γρήγορα, αλλά όχι πολύ»– και έγινε ανάρπαστο.
περιορισμένο αριθμό αντιτύπων, με την ασυνήθιστη εκδοτική επωνυμία “Μad Millers” (τρελοί μυλωνάδες)». Μόλις το 1988 κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα Ιταλικά με τον τίτλο Αllegro ma non troppo –που είναι μουσικός όρος και σημαίνει «κεφάτα ή γρήγορα, αλλά όχι πολύ»– και έγινε ανάρπαστο.
Στην εισαγωγή του βιβλίου ο συγγραφέας εντοπίζει το πρόβλημα: μια πολύ ιδιαίτερη ομάδα ανθρώπων δημιουργεί πολλαπλά προβλήματα στους συνανθρώπους και εμποδίζει την ευτυχία τους. Η ομάδα αυτή, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά «είναι πολύ πιο ισχυρή από τη Μαφία, το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα ή το διεθνή κομμουνισμό – είναι μια ανοργάνωτη και αχαρτογράφητη ομάδα που δεν διαθέτει αρχηγό ή πρόεδρο, δε διέπεται από κανονισμούς και ωστόσο κατορθώνει να δρα με άψογο συντονισμό, σαν να κατευθύνεται από κάποιο αόρατο χέρι». Τη φύση, το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά αυτής της αλλόκοτης ομάδας, της ομάδας των ηλίθιων, πραγματεύεται στο βιβλίο του με χιούμορ, πνεύμα και στοχασμό.
Σύμφωνα με τον Carlo M. Cipolla υπάρχουν πέντε βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας. Πρώτος νόμος: «Πάντα και νομοτελειακά όλοι υποτιμούν τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που κυκλοφορούν στην κοινωνία». Δεύτερος νόμος: «Η πιθανότητα να είναι ηλίθιο ένα συγκεκριμένο άτομο είναι ανεξάρτητη από οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό αυτού του ατόμου» ή από τη χαμηλή ή υψηλή επίδοσή του σε οποιονδήποτε τομέα. Ο συγγραφέας πιστεύει έπειτα από χρόνια παρατήρησης και πειραματισμού ότι οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι. Κάποιοι είναι ηλίθιοι και κάποιοι όχι. Και αυτό οφείλεται σε γενετικούς παράγοντες, καθορίζεται δηλαδή από τη φύση και όχι από πολιτισμικούς συσχετισμούς. Το καταστρεπτικό δυναμικό ενός ηλίθιου εξαρτάται και από τον γενετικό παράγοντα, αλλά σχετίζεται και με την υφή των αρμοδιοτήτων και την ισχύ της θέσης που καταλαμβάνει το άτομο μέσα σε μια κοινωνία. Η τάξη και οι κάστες αλλά και η θρησκεία συμβάλλουν στη διάδοση και την εδραίωση της ηλιθιότητας. Συναντάς πολλούς ηλίθιους στις τάξεις των γραφειοκρατών, των στρατηγών, των αρχηγών κρατών.
O τρίτος νόμος φανερώνει πόσο βυθισμένο στον παραλογισμό είναι ένα ηλίθιο πλάσμα! Δίνεται ο εξής ορισμός του ηλίθιου: «Ηλίθιος ονομάζεται το άτομο που οι πράξεις του προκαλούν ζημίες σε ένα άλλο άτομο ή σε μια ομάδα ατόμων, χωρίς το ίδιο να αποκομίζει κέρδη, ενώ πιθανά να υφίσταται ακόμη και ζημίες». Επίσης, επισημαίνεται πως η απόλυτη συνέπεια σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι σταθερό χαρακτηριστικό γνώρισμα του ηλίθιου και μόνο, διότι ένα μη ηλίθιο άτομο θα είχε φυσικές εναλλαγές στη συμπεριφορά του, ανάλογα με τις συνθήκες που θα είχε κάθε φορά να αντιμετωπίσει. Όταν έχεις επαφές με ένα ηλίθιο άτομο, βρίσκεσαι κυριολεκτικά στο έλεός του.
Ακόμα και οι πράξεις των κοινών κακοποιών είναι πιο εύκολο να εξηγηθούν από αυτές των ηλιθίων. Η συμπεριφορά του κακοποιού είναι κατακριτέα, αλλά διέπεται από ένα είδος λογικής και είναι προβλέψιμη. Οι πράξεις των ηλιθίων είναι δύσκολο να κατανοηθούν από τους ανθρώπους, γιατί είναι αλλοπρόσαλλες και αψυχολόγητες τις περισσότερες φορές. Είναι αυτό που έγραψε ο Σίλερ: «Ενάντια στην ηλιθιότητα ακόμα κι οι θεοί αγωνίζονται μάταια». Προχωράμε έτσι στον τέταρτο νόμο, κατά Cipolla, που συνίσταται στο εξής: ότι οι μη ηλίθιοι πάντα υποτιμούν τους ηλίθιους και τις ζημιογόνες ή καταστρεπτικές συμπεριφορές τους και δεν αντιλαμβάνονται πως οι συναναστροφές μαζί τους αποτελούν μοιραίο λάθος. Και εν τέλει, προκύπτει ότι ο ηλίθιος είναι πιο επικίνδυνος από τον κακοποιό (πέμπτος νόμος).
Είναι ένα επίκαιρο δοκίμιο, που καλό είναι να το διαβάσουν οι πολίτες μιας χώρας που περνάει Κρίση, όπως είναι η χώρα μας. Μήπως οι πολιτικοί μας στην πλειοψηφία τους είναι ηλίθιοι, γι’ αυτό μας έχουν προκαλέσει ανεπανόρθωτο κακό; Σίγουρα πολλοί άνθρωποι που έχουν καταστραφεί από ανάλγητες ή αποτυχημένες πολιτικές θα έχουν κάνει τέτοιες σκέψεις. Πολλές φορές νομίζουμε ότι η κακία είναι η αιτία, ενώ στην πραγματικότητα για όλα φταίει η ηλιθιότητα. Σωστά ο Χάνλον (ή, κατ’ άλλους Χάινλαϊν) είχε πει: «ποτέ μην αποδίδεις στην κακοήθεια αυτό που εξηγείται επαρκώς με την ηλιθιότητα». Αλλά το δοκίμιο αυτό πρέπει να το μελετήσουν και οι παντός είδους πολιτικοί μπας και μπουν σε καμιά διαδικασία αυτοκριτικής και ουσιαστικής ενδοσκόπησης και σκεφτούν αναφορικά με τον ρόλο που διαδραματίζουν ή καλούνται να παίξουν, ειδικά σε δύσκολους καιρούς. Αλλά σε περίπτωση που είναι όντως ηλίθιοι, θα μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο; Άραγε οι ηλίθιοι είναι ικανοί για ενδοσκοπήσεις; Ψυχανεμίζομαι την απάντηση. Οπότε αν έχουμε μπλέξει με ηλίθιους πολιτικούς-για να μην χάνουμε και τη σύνδεση με τα καθ’ ημάς- απλώς τη βάψαμε!
Ασημίνα Ξηρογιάννη
Carlo M. Cipolla
